جهانی شدن(Globalization) نام عصر جدیدی است که در ادامه ی رشد دنیای مدرن و صنعتی متولد شده است. این عصر نه به خواست کسی متولد شده و نه به خواست کسی متوقف خواهد شد.تنها تولد تکنولوژی های مخابراتی و انفورماتیک به این پدیده شتاب بخشیده است. در ستون فقرات این عصر جدید کمپانی های فراملیتی (Transnational) قرار دارند که باید بتوانند آزادانه در سراسر دنیا تولید و توزیع و با یکدیگر رقابت کنند. روزانه بیش از 1000 میلیارد دلار پول در دنیا جابجا می شود و ماهواره و اینترنت سرعت انتقال حوادث و وقایع را به لحظه کاهش داده اند. چرخش آزاد ثروت و چرخش آزاد اطلاعات از مهم ترین مشخصات این عصر است ولی این هر دو وقتی اتفاق می افتند که چرخش آزاد قدرت نیز با آنها همراه شود. بنابر این اقتصاد آزاد، حقوق بشر و دموکراسی، سه جزء جدایی ناپذیر این عصر جدید هستند. حقوق شهروندی جدید بر این سه پایه تعریف می شود. نقش سنتی دولت های ملی(nation-states) در حال کاهش است. مرزهای ناسیونالیستی، خط کشی های قومی و مرزبندی های مذهبی همگی در حال رنگ باختن در یک هویت جدید بشری و تعریف جهانی ازحقوق شهروندی هستند. دنیای آینده دنیایی است که افراد براساس حقوق شهروندی جدید در نهادهای مدنی بین المللی از حقوق فردی خود در مقابل سازمان های بین المللی اجرایی محافظت می کنند. *
1- وقتی صحبت از خاورمیانه می کنیم مراد منطقه ای است که از تاجیکستان تا مصر و از ترکیه تا پاکستان را در بر می گیرد. این منطقه که قلب دنیای اسلام است در جهار منطقه با چهار حوزه ی تمدنی دیگر هم مرز است. در آسیای میانه با تمدن چینی و مغولی تا نواحی شرق دور در پاکستان با تمدن شبه قاره هند تا نواحی هند و چین، در ترکیه با تمدن اروپایی و غربی و در مصر با تمدن افریقای عربی و نواحی مدیترانه ای هم مرز است. جمعیتی نزدیک به 600 میلیون نفر در خاورمیانه ساکن هستند. مقدس ترین اماکن دینی مسلمانان برای تمام فرق اسلامی در این منطقه قرار دارد. آب راههای سوئز، بسفر، هرمز و دریاهای پراهمیتی چون دریای خزر، خلیج فارس، دریای سرخ هم در این منطقه واقع شده اند. بخش اعظم منابع نفت وگاز دنیا هم در همین منطقه قرار دارد. یعنی سوختی که تا 50 سال آینده برای آن جانشینی پیش بینی نمی شود. درآمد سرانه در کشورهای این منطقه اغلب حدود هزار دلار در سال است. معدودی از کشورها مثل ترکیه خود را به مرز درآمد سرانه 3 هزار دلار در سال رسانده اند. تنها چند کشورمثل اسرائیل، عربستان، امارات متحده عربی عمان ، قطر و کویت توانسته اند به درآمد سرانه بالای 6 هزار دلار تا 15 هزار دلار در سال دست یابند. در حالی که این عدد در کشورهای پیش رفته همگی بالای 20 هزار دلار و در کشورهای شرق دور نیز به سرعت در حال عبور از مرزهای ده هزار دلار در سال می باشد. بنابراین فقر در خاورمیانه علی رغم حضور منابع غنی نفت و گاز امری جدی است. جاده، راه آهن، نیروگاه، بندرگاه، فرودگاه، بهداشت و بیمارستان، سوادآموزی و مؤسسات آموزشی و سایر زیرساخت های اقتصادی(Infrastructures) در این منطقه دارای مشکل عقب افتادگی است. پیش بینی می شود که حدود 2 هزار میلیارد دلار(2 تریلیون دلار) عددی است که برای سرمایه گذاری در زیر ساخت های اقتصادی در این منطقه مورد نیاز است تا این کشورها بتوانند از دور باطل مدارهای توسعه نیافتگی بیرون بیایند. صنعت و تکنولوژی در اغلب کشورهای این منطقه از سطح پایینی برخوردار است.
ساختار سیاسی و اجتماعی کشورهای این منطقه نسبت به سه ضرورت عصر جهانی شدن یعنی اقتصاد آزاد، حقوق بشر ودموکراسی فاصله زیادی را نشان می دهد و موانع فرهنگی به خصوص باورهای دینی و مذهبی این فاصله را تشدید می کنند. ضمن آن که حکومت های این کشورها نیز به صورت مانع جدی بر سر راه دستیابی به سه ضرورت عصر جهانی شدن قرار دارند.
2- دنیای جدید نمی تواند نسبت به خاورمیانه بی تفاوت باشد. چرخش بزرگ اقتصاد جهانی و کمپانی های فراملیتی نمی توانند 600 میلیون جمعیت ساکن در خاورمیانه را خارج از حوزه تولید و مصرف بازار جهانی قرار دهند. سرمایه گذاری این کمپانی ها در این منطقه باید به جریان بیفتد. برای تحقق سه چرخش آزاد اطلاعات و قدرت و ثروت، تصحیحات لازم در نگرش های دینی و مذهبی، قدرت های سیاسی و ساختارهای اقتصادی تمامی کشورهای منطقه باید بتواند به اجرا درآید. این کافی نیست که حکومتی خودرا میانه رو بنامد و یا طرفدار غرب قلمداد نماید. تنها تکیه بر جدایی حکومت از دین هم مشکل را برطرف نمی کند. جایگزینی دموکراسی و حقوق بشر و افتصاد آزاد در تمامی کشورهای خاورمیانه هم سویی مناسبی است که با روند جهانی شدن می تواند به عمل آید. خاورمیانه نیز همچون اروپا و شرق دور باید به سوی یک اتحادیه بزرگ منطقه ای حرکت کند که در آن نقش حکومت های فعلی تضعیف و در یک واحد بزرگ تر ادغام می شود. بر سر راه تشکیل خاورمیانه متحد، موانعی چون تفکرات بنیادگرایانه و سلفی گرایانه مسلمانان قرار دارد. اختلافات منطقه ای میان پاره ای کشورها مثل ایران و عراق، عربستان و قطر و به خصوص اسرائیل و فلسطینیان مانع دیگری بر سر راه اجرای این مهم است. عقب افتادگی های فرهنگی و اقتصادی ملت ها و حکومت های عقب افتاده مانع دیگری است بر سر راه تشکیل خاورمیانه متحد. اما فرصت های مهمی هم در این منطقه قرار دارد. وجود ذخایر نفتی، موقعیت استراتژیک خاورمیانه، حلقه های واسط با سایر حوزه های تمدنی که ارتباط با جهان را تسهیل می نماید، علایق یهودیان دنیا به این منطقه و حضور اسرائیل در خاورمیانه که می تواند منابع مهم بانکی و سرمایه گذاری را به این منطقه جلب نماید، نیروی کار جوان و رو به رشد خاورمیانه و برخورداری ار پیشینه متحد بودن از عصر کورش هخامنشی تا تمدن اسلامی از فرصت های مهمی هستند که اجرای این پروژه را تسهیل می نماید. مسلمانان و حکومت هایشان باید از مرخصی طولانی خود که با درآمد نفت طولانی تر هم شده است به دنیای مدرن و عصر جهانی شدن بازگردند.
3-دنیای اسلام که قلب آن در خاورمیانه می طپد از بعد از فروپاشی امپراطوری عثمانی به طور جدی با واقعیت عصر مدرن برخورد کرد. نخستین بار طعم زیردست شدن را چشید و فهمید که نسبت به تغییر مهم دنیای غرب یعنی تولد عصر مدرن عقب افتاده است. اگرچه خاستگاه دنیای مدرن در کشورهای مسیحی بوده است و دستگاه رسمی کلیسا هم کشمکش های زیادی با این پدیده داشته است اما کوشش های متکلمین مسیحی و اصلاحات متعدد دستگاه کلیسا بالاخره راه حل های مناسب را برای آشتی دین مسیحی با عصر مدرن و عقلانیت برآمده از آن پیدا کرده است. پیروان ادیان برهمایی و بودایی و کنفوسیوسی وشینتوئی هم که شاید نیمی از جمعیت کره زمین را تشکیل می دهند راه خود را برای سازش با دنیای مدرن پیدا کرده اند. موضوع نزد مسلمانان کماکان حل نشده باقی مانده است. اگر چه کوشش های مهمی از سوی بخشی از روشنفکران این کشورها به عمل آمده اما جو غالب در کشورهای اسلامی تمایل به سلفی گرایی است. در دنیای اسلام این وسوسه که اگر به اسلام نخستین بازگشت شود همان مجد و عظمت خلافت اسلامی احیا خواهد شد بسیار قوی است. و یا فرافکنی روش رایجی در این کشورها است به این معنی که تمام مشکلات و عقب افتادگی ها را در استعمار غرب و عملکرد بیگانگان جستجو کردن. حاصل این کوشش ها به صورت خشم و ناراحتی در دنیای اسلام خود را نشان داده است. مسلمانان به جای توجه به ضعف مبانی فکری در باور دینی رایج، کم کاری و عقب افتادگی در حوزه علم و صنعت و حکومت های عقب افتاده و غیر دموکراتیک بیشتر به این نتیجه رسیده اند که نوعی عقب گرایی و بازگشت به گذشته درمان درد آن ها خواهد بود ومانع اصلی این حرکت هم کشورهای صنعتی پیشرفته هستند. از این رهگذر حرکت های تروریستی و خشونت آمیز بیش از همیشه در کشورهای اسلامی چهره نشان می دهد.
محمد محسن سازگارا
31/2/83
* نزدیک به 11 هزار عنوان کتاب طی دو دهه گذشته در مورد جهانی شدن چاپ شده و این پدیده را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده اند.